Ένα από τα βασικά στοιχεία μιας ιστοσελίδας είναι ο σχεδιασμός της. Έπειτα από δεκαετίες ύπαρξης του Διαδικτύου και έχοντας συναντήσει χιλιάδες ιστοσελίδες κατά την πλοήγησή μας, όλοι γνωρίζουμε πλέον πως από τον σχεδιασμό κρίνεται σε μεγάλο βαθμό η εμπειρία που θα αποκομίσουμε από έναν ιστότοπο, το αν θα μας «τραβήξει» και, ακόμα περισσότερο, το αν θα καταφέρει να μας κάνει να επαναλάβουμε την επίσκεψή μας.
Έτσι, υπάρχουν περιπτώσεις όπου πραγματικά αξιόλογο περιεχόμενο αδικείται από την εμφάνιση ή τη λειτουργικότητα της ιστοσελίδας που το περιέχει και «θάβεται», όπως επίσης και κάκιστο περιεχόμενο που συγκεντρώνει μεγάλο ενδιαφέρον λόγω του όμορφου περιτυλίγματος.
Υπάρχει όμως βαθιά ριζωμένο στον σχεδιασμό πολλών ιστοσελίδων και κάτι ακόμα, ολοφάνερο μα ταυτόχρονα κρυφό από τη ματιά μας: τα «σκοτεινά πρότυπα».
Ο όρος καθιερώθηκε το 2010 από τον Harry Brignull (ως «dark patterns») και περιγράφει τμήματα στον σχεδιασμό ιστοσελίδων που έχουν στόχο να εξαπατήσουν, με οποιονδήποτε τρόπο, τους χρήστες και να τους οδηγήσουν σε κάποια επιλογή που δεν είναι σαφής.
Πληροφορία
Ο Harry Brignull είναι κάτοχος διδακτορικού στη Γνωσιακή Επιστήμη και σύμβουλος εμπειρίας χρήστη (UX) με συμμετοχή σε γνωστά έργα, όπως το
Spotify, η εφημερίδα The Telegraph, η
Vodafone κ.ά.
Για να λειτουργήσουν αποδοτικά τα «σκοτεινά πρότυπα» εκμεταλλεύονται μόλις δύο παραμέτρους: τη γενικευμένη αδιαφορία των χρηστών και την ανθρώπινη ψυχολογία. Κι αν το δεύτερο δεν είναι απόλυτα ελεγχόμενο από εμάς, το πρώτο είναι σίγουρα. Σκεφτείτε όμως απλά πόσες φορές έχετε πατήσει το κουμπί «Συμφωνώ» χωρίς να διαβάσετε τους όρους που αναγράφονται και θα καταλάβετε γιατί όχι απλά δουλεύει αλλά εξαπλώνεται όλο αυτό.
Ο Brignull έχει καταχωρίσει τα «σκοτεινά πρότυπα» σε ορισμένες κατηγορίες, τις οποίες θα δούμε και θα εξηγήσουμε με παραδείγματα παρακάτω.
Δόλωμα και αλλαγή
Αυτή είναι μια τακτική που προέρχεται από τον κλάδο των πωλήσεων και συνοψίζεται ως εξής: ο επισκέπτης-θύμα δελεάζεται από κάτι ελκυστικό, όπως μια «ανεπανάληπτη προσφορά» προϊόντος, και προχωρά στην αγορά για να διαπιστώσει ότι η καφετιέρα με τις 357 λειτουργίες που αγόρασε δε μπορεί να φτιάξει ούτε γλυκύ βραστό.
Βεβαίως, η εν λόγω τακτική δεν περιορίζεται στις αγορές αλλά επεκτείνεται στη γενικότερη εξαπάτηση μέσω μιας προσφοράς η οποία δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ή συνοδεύεται από επιπρόσθετους όρους (τα γνωστά «ψιλά γράμματα») που όμως αποκρύπτονται.
Ντροπή επιβεβαίωσης
Εδώ έχουμε μια τακτική που βασίζεται κυρίως στην ανθρώπινη ψυχολογία και επιχειρεί να προκαλέσει στον χρήστη το αίσθημα της ντροπής αν επιλέξει τη μη συμφωνία, οδηγώντας τον έτσι στο να συμφωνήσει —ουσιαστικά παρά τη θέλησή του.
Τυπικά δείγματα αυτής της τακτικής είναι τα αναδυόμενα παράθυρα που καλούν τους χρήστες να εγγραφούν σε κάποια υπηρεσία, αναφέροντας πως αν επιλέξουν να μην εγγραφούν θα συμβεί κάτι «άσχημο» (από την απώλεια «ευκαιριών» μέχρι όπου θέλει να το τραβήξει ο εκάστοτε απατεώνας), όπως επίσης και αναφορές του τύπου «η επιλογή σας να μην παρακολουθείτε την τάδε ροή θα οδηγήσει σε γενικευμένη μείωση της προβολής αυτού του είδους ενημέρωσης».
Μεταμφιεσμένες διαφημίσεις
Σας έχει συμβεί ποτέ να πατήσετε κάποιο κουμπί λήψης σε μια ιστοσελίδα και να διαπιστώσετε ότι όχι μόνο δεν κατεβαίνει τίποτα αλλά οδηγείστε σε μια άλλη ιστοσελίδα που περιέχει κάποια διαφήμιση; Αυτό λοιπόν είναι μια μεταμφιεσμένη διαφήμιση.
Άλλη μορφή αυτής της τακτικής είναι οι πραγματικοί σύνδεσμοι λήψης, που όμως περνούν πριν από κάποια υπηρεσία διαφημίσεων (δε θα αναφέρω επωνυμίες για ευνόητους λόγους αλλά είναι εκείνες οι γνωστές ενδείξεις αναμονής μερικών δευτερολέπτων στο πάνω μέρος της οθόνης).
Εξαναγκασμένη συνέχεια
Η δοκιμαστική περίοδος κάποιας υπηρεσίας έφτασε στο τέλος της και πλέον αρχίζει η χρέωση. Φυσικά, έχετε τη δυνατότητα να αιτηθείτε ακύρωση της υπηρεσίας πριν συμβεί αυτό· αν καταφέρετε να βρείτε πώς μπορείτε να το κάνετε.
Η επιλογή συνήθως κρύβεται σε κάποιο υπομενού, σε έναν σύνδεσμο με πολύ μικρά γράμματα στο τέλος της σελίδας ή σε μια εντελώς διαφορετική διεύθυνση. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα δεν υπάρχει καμία τέτοια επιλογή. Σκόπιμα πάντα.
Φιλικό spam
Κατά την εγγραφή σας σε κάποια υπηρεσία, σας ζητήθηκαν δικαιώματα πρόσβασης στις επαφές σας (τηλεφωνικές, κοινωνικών δικτύων κλπ.), με το πρόσχημα ότι θα υποβοηθηθεί η λειτουργία ανακάλυψης γνωστών σας προσώπων. Και φυσικά συμφωνήσατε.
Αυτό που κάνατε όμως στην πραγματικότητα είναι ότι επιτρέψατε στην υπηρεσία αυτή να σας χρησιμοποιήσει ως μέσο διαφήμισής της, ενοχλώντας όλα τα πρόσωπα που ανακάλυψε στις επαφές σας με μηνύματα που φαίνονται να προέρχονται από εσάς αλλά τους καλούν να εγγραφούν και αυτοί ή παρουσιάζουν προσφορές.
Ακόμα κι αν δεν έχετε κάνει εσείς καμία τέτοια κίνηση αλλά δέχεστε παρόμοια, ενοχλητικά μηνύματα, τώρα ξέρετε το γιατί.
Κρυφά κόστη
Προχωρήσατε στην αγορά ενός προϊόντος από κάποιο ηλεκτρονικό κατάστημα και βρίσκεστε στο τελικό στάδιο, όπου εμφανίζεται η συνολική τιμή και πρέπει να επιβεβαιώσετε. Ενδεχομένως δεν προσέξατε ότι, για πρώτη και μοναδική φορά σε ολόκληρη τη διαδικασία, αναφέρεται και κάποιο επιπλέον κόστος (έξοδα αποστολής, εκτελωνισμός κ.ά.) που ανεβάζει την τιμή.
Αλλά και αν το προσέξατε, οι πιθανότητες λένε ότι είτε θέλετε πολύ αυτό το προϊόν είτε νιώθετε ότι ξοδέψατε πολύ χρόνο για να κάνετε πίσω τώρα, λίγο πριν το τέλος. Θα το αγοράσετε λοιπόν σε αυξημένη τιμή και ο στόχος του πωλητή-απατεώνα θα επιτευχθεί.
Εσφαλμένη κατεύθυνση
Πρόκειται ουσιαστικά για παραπλάνηση, η οποία συντελείται είτε με εκφορά του λόγου που οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα είτε με υπερτονισμό ενός σημείου στην ιστοσελίδα με στόχο να τραβήξει την προσοχή.
Για παράδειγμα, μπορεί να υπάρχουν τρεις επιλογές αλλά μία από αυτές (συνήθως η χειρότερη για τον χρήστη αλλά ταυτόχρονα η πιο επωφελής για τον απατεώνα) να είναι προεπιλεγμένη ή/και να παρουσιάζεται πιο «όμορφη» οπτικά. Μπορείτε να μαντέψετε πού οδηγεί αυτό.
Αποτροπή σύγκρισης τιμών
Αυτό δε χρειάζεται εκτενή εξήγηση. Απαντάται συνηθέστερα σε πακέτα προσφορών ενός συνόλου προϊόντων, όπου όμως είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσδιοριστεί η αξία ενός μεμονωμένου προϊόντος, ώστε να μπορεί να γίνει σύγκριση με κάποιο άλλο κατάστημα.
«Zuckering» ιδιωτικότητας
Εφόσον μιλάμε για «σκοτεινά πρότυπα», δε θα μπορούσε να λείπει ο Mark Zuckerberg και το δημιούργημά του. Του αποδίδεται λοιπόν η τιμή της ονομασίας ενός ειδους εξαπάτησης που οδηγεί τον χρήστη στο να αποκαλύψει δημόσια περισσότερες προσωπικές πληροφορίες από όσες θα ήθελε. Αυτό μπορεί να γίνει με επιτηδευμένα δύσχρηστες ρυθμίσεις ιδιωτικότητας ή και με άλλους τρόπους.
Γνωρίζετε (;) ότι το Facebook εμπορεύεται τα δεδομένα των χρηστών του. Ξέρετε (;) ότι αυτό αναγράφεται στους όρους που καλείστε να αποδεχθείτε κατά τη δημιουργία του λογαριασμού σας. Και συμφωνείτε, επιτρέποντας σε κάθε τρίτο μέρος να έχει γνώση αυτών των πληροφοριών, τις οποίες φυσικά θα συνδυάσει με άλλες που απέκτησε με παρόμοιο τρόπο. Κάπως έτσι καταλήγει η εταιρεία «The Copanoi LLC» να έχει ένα πλήρες προφίλ σας.
Πληροφορία
Το εμπόριο δεδομένων (data brokerage) είναι μια ολόκληρη βιομηχανία αξίας 200 δισεκατομμυρίων δολαρίων.
Κατσαριδοπαγίδα
Πρόκειται για τον σχεδιασμό που οδηγεί τον χρήστη σε μια κατάσταση από την οποία είναι πολύ δύσκολο να ξεφύγει.
Λόγου χάρη, κάποια αγορά που συνοδεύεται από ένα ακόμα προϊόν -επί πληρωμή φυσικά- το οποίο είναι προεπιλεγμένο και πρέπει ο χρήστης να ανακαλύψει ένα συγκεκριμένο κουτάκι για να αναιρέσει την επιλογή. Κι αν το αντιληφθεί όταν πλέον θα είναι αργά, θα αναγκαστεί να ακολουθήσει μια βασανιστική διαδικασία για να καταφέρει να ακυρώσει την πρόσθετη αγορά.
Βάζω κρυφά στο καλάθι
Όπου καλάθι εννοείται εκείνο των ηλεκτρονικών καταστημάτων. Η τακτική αυτή έχει πολλές ομοιότητες με την αμέσως προηγούμενη. Κάνατε κάποια αγορά, φτάσατε στο τελικό στάδιο αποδοχής της τιμής και παρατηρείτε (ή όχι) ότι έχει προστεθεί στο καλάθι σας ένα ακόμα προϊόν ή κάποια υπηρεσία. Τι κι αν αυτό είναι παράνομο σε αρκετές χώρες;
Ερωτήσεις-παγίδες
Αυτονόητο το νόημα πιστεύω, εντούτοις ο όρος δεν περιγράφει αποκλειστικά ερωτήσεις αλλά περιλαμβάνει και άλλα είδη παγίδων. Είναι πολύ συχνό φαινόμενο σε φόρμες εγγραφών και μπορεί να είναι μια διατύπωση που οδηγεί σε διπλή άρνηση, λ.χ. «όχι, δεν επιθυμώ την ακύρωση της εγγραφής». Η οποία βεβαίως σημαίνει κατάφαση αλλά αυτό αποκρύπτεται σκοπίμως.
Μπορείτε να βρείτε περισσότερες πληροφορίες για τα «σκοτεινά πρότυπα», όπως επίσης και το «Hall of Shame» ιστότοπων που τα χρησιμοποιούν, στην ιστοσελίδα που έχει δημιουργηθεί αποκλειστικά για αυτόν τον σκοπό.
Η ιστοσελίδα των Dark PatternsΑυτό που προκύπτει ως συμπέρασμα είναι ότι, δυστυχώς, το Διαδίκτυο καθημερινά μεταβάλλεται όλο και περισσότερο σε ένα αφιλόξενο μέρος. Πολλές φορές μάλιστα με την ανοχή, αν όχι αποδοχή, των ίδιων του των «πολιτών».
Προσπαθήστε να εντοπίζετε και να καταγγέλλετε τέτοιες, απόλυτα αθέμιτες, πρακτικές. Είναι θέμα αυτοσεβασμού και αλληλοεκτίμησης. Κι αν θέλετε, μπορείτε να μοιραστείτε μαζί μας κάποια περίπτωση όπου πέσατε θύμα ενός «σκοτεινού προτύπου».
