Πλατωνικές επιδράσεις στην ιουδαϊκή φιλοσοφία και θεολογία (μεσαίωνας, αναγέννηση, νεότερα χρόνια)

Η ιουδαϊκή φιλοσοφία, όπως αυτή άρχισε να διαμορφώνεται στα μεταχριστιανικά χρόνια, επηρεάστηκε καθοριστικά από την ελληνική φιλοσοφία. Η ελληνική φιλοσοφία παρελήφθη στον ιουδαϊκό κόσμο διαμεσολαβημένη, πρωτίστως από τους Άραβες. Σημαντική επίδραση σε διάφορες φάσεις της ιουδαϊκής φιλοσοφίας άσκησε η πλατωνική φιλοσοφία.
Ο πρώτος που επιχείρησε τη γόνιμη μείξη της ελληνικής φιλοσοφίας με την ιουδαϊκή σκέψη, όπως η τελευταία είχε διαμορφωθεί στη μακρά διάρκεια των αιώνων, υπήρξε ο Φίλων ο Αλεξανδρινός (20 π.Χ.–50 μ.Χ.). Ο Φίλων εφήρμοσε μια συνδυαστική μέθοδο, βασισμένη στη στωική φιλοσοφία. Σκοπός του ήταν να στηρίξει τον ιουδαϊκό μονοθεϊσμό, χρησιμοποιώντας εκλεκτικά την ελληνική φιλοσοφία και εφαρμόζοντας μια συνδυαστική μέθοδο βασισμένη στον Στωικισμό . Το έργο του προσήλκυσε περισσότερο το ενδιαφέρον χριστιανών συγγραφέων παρά των ομοεθνών του.
Η στενότερη σχέση ελληνικής και ιουδαϊκής σκέψης εδραιώνεται στον Μεσαίωνα. Με σχετική ασφάλεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ιουδαϊκή φιλοσοφία ξεκινά στο πέρασμα από τον 8ο προς τον 9ο αιώνα, υπό τη στενή επίδραση της αραβικής φιλοσοφίας. Το μεταφραστικό κίνημα που έλαβε χώρα στην αραβική επικράτεια, ήδη από την εποχή των Αβασιδών (750-1258), σε συνδυασμό με την επικράτηση της αραβικής γλώσσας στις αραβοκρατούμενες περιοχές, κατέστησαν διαθέσιμη την ελληνική φιλοσοφία, επιστήμη και ιατρική στην ιουδαϊκή διανόηση. Παρότι τα ελληνικά πρωτότυπα αφθονούσαν στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου στη διάρκεια των πρωτοχριστιανικών αιώνων, η διάδοση της ελληνικής σκέψης ακόμα και στους κύκλους των Ιουδαίων διανοουμένων έμελε να πραγματοποιηθεί μέσω των αραβικών κειμένων. Χρειάζεται όμως να επισημανθεί ότι δεν μεταφράστηκαν στα εβραϊκά πρωτότυπα έργα της πλατωνικής γραμματείας, ούτε καν οι αραβικές συνόψεις τους. Η μελέτη της πλατωνικής γραμματείας ήταν ευχερής μόνο στους γνώστες αραβικών ή αραμαϊκών. Μοναδικές εξαιρέσεις υπήρξαν η μετάφραση στα εβραϊκά των σχολίων του Αβερρόη στην Πολιτεία του Πλάτωνα και της τριλογίας του Αλ-Φαράμπι για τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη , έργων κομβικών για τη διάδοση και κατανόηση του πλατωνισμού στην ιουδαϊκή σκέψη. Επιπλέον, ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε η επίδραση των έργων των Aράβων φιλοσόφων, όπως των Αλ-Κίντι, Αλ Φαράμπι, Αβικκένα , Αλ-Γαζάλι, Αββερόη και άλλων, καθώς τα κείμενά τους διαβάζονταν ευρέως στην αραβική και όχι μόνο επικράτεια. Στους δύο πρώτους η πλατωνική και νεοπλατωνική επίδραση ήταν εντονότερη και ευκρινέστερη, χωρίς όμως να μην παραμένει διακριτή και στους μεταγενέστερους άραβες φιλοσόφους. Όπως όμως στην αραβική φιλοσοφία, έτσι και στη μεσαιωνική ιουδαϊκή φιλοσοφία ο αριστοτελικός προσανατολισμός ήταν έκδηλος.
Ως πρώτος σημαντικός ιουδαίος φιλόσοφος θεωρείται ο Sa’adya Gaon (9ος αιώνας). Τουλάχιστον δύο από τα έργα του, τα Emunoth ve-Deoth (Δόγματα και Θέσεις) και Sefer Yetzira(Βιβλίο της δημιουργίας), είναι αμιγώς φιλοσοφικά. Η επίδραση του νεοπλατωνισμού, στην αραβική του μορφή, είναι έκδηλη, ιδίως σε θέματα σχετιζόμενα με τη θεία βούληση. Ακολουθώντας τις γενικές γραμμές της επιχειρηματολογίας του Ιωάννη Φιλόπονου , αντικρούει τόσο τον πλατωνικό Τίμαιο , όσο και την αριστοτελική κοσμολογία, προκειμένου να υποστηρίξει τη βιβλική θεώρηση περί δημιουργίας του κόσμου. Επιπλέον, απορρίπτει την πλατωνική θεωρία περί προΰπαρξης των ψυχών, αν και ακολουθεί τις γενικές κατευθύνσεις της πλατωνικής ψυχολογίας.
Κατεξοχήν πατέρες του ιουδαϊκού νεοπλατωνισμού θεωρούνται οι Isaac Israeli (9ος -10ος αι.) και Solomon Ibn Gabirol (11ος αι.). Χρειάζεται να διευκρινιστεί ότι δεν είχαν επηρεαστεί απευθείας από τον νεοπλατωνισμό της αρχαιότητας, αλλά ο νεοπλατωνισμός τους συγκροτήθηκε από τη μελέτη των αραβικών κειμένων που αναφέρονταν στον νεοπλατωνισμό, τα οποία περισσότερο ήταν επεξεργασμένα συμπιλήματα και συνθέσεις κειμένων από πολλές φιλοσοφικές παραδόσεις της αρχαιότητας παρά μεταφράσεις αυθεντικών έργων. Ο ιουδαϊκός νεοπλατωνισμός άνθισε στη Βόρεια Αφρική και την Ιβηρική χερσόνησο. Οι βασικότεροι εκπρόσωποί του αντιπαρατέθηκαν στις θέσεις του Πλωτίνου ή τις παράλλαξαν σε σημαντικό εύρος. Ο ιουδαϊκός νεοπλατωνισμός παρέμεινε ακμαίος σε μακρά διάρκεια αιώνων, σε στενή σχέση με τον ιουδαϊκό μυστικισμό, στη μορφή κυρίως της Kabbalah.
Η σημαντικότερη, αναμφισβήτητα, μορφή της μεσαιωνικής ιουδαϊκής φιλοσοφίας υπήρξε ο Moshe ben Maimon, ο πιο γνωστός ως Maimonides (1135/38–1204). Το έργο του άσκησε καταλυτική επίδραση στη μεσαιωνική χριστιανική φιλοσοφία και τους μεταγενέστερους Ιουδαίους στοχαστές. Παρότι η φιλοσοφία του έχει θεωρηθεί αριστοτελικής υφής, η νεότερη έρευνα έχει αποδείξει την εξάρτησή της από τον νεοπλατωνισμό. Στην αραβική και ιουδαϊκή φιλοσοφία η στενή αλληλεξάρτηση αριστοτελισμού και νεοπλατωνισμού είναι κοινός τόπος. Είναι χαρακτηριστική η αναφορά σε μια επιστολή του Maimonides προς τον Ibn Tibbon, στην οποία αναφέρει ότι η μελέτη του Πλάτωνα περισσεύει, αφού τα αριστοτελικά έργα προσφέρουν στον μελετητή τους όσα χρειάζεται να μάθει κανείς για την αρχαία ελληνικά φιλοσοφία. Τα ίδια περίπου υποστήριζε και για τα νεοπλατωνικά κείμενα. Όσον αφορά στον Πλάτωνα, η μόνη πιστοποιημένη επιρροή της φιλοσοφίας του στον Maimonides ανιχνεύεται στην πολιτική θεωρία του Εβραίου φιλοσόφου, της οποίας ο σκληρός πυρήνας είναι αμιγώς πλατωνικός, ίσως επειδή δεν ήταν διαθέσιμα στα αραβικά τα Πολιτικά του Αριστοτέλη. Ο Maimonides θεωρούσε ότι η μωσαϊκή Torah συνιστά το δίκαιο της πλατωνικής ιδανικής πολιτείας, δίχως βέβαια να δοκιμάσει να αποδείξει την αλήθεια της συγκεκριμένης θέσης. Ελάχιστη υπήρξε η επιρροή της πλατωνικής φιλοσοφίας στο έργο του Levi ben Gershon (1288–1344), γνωστού ως Gersonides, επίσης σπουδαίου μεσαιωνικού φιλοσόφου. Πάντως, ο ίδιος ο Gersonides παραδεχόταν την επιρροή του Πλάτωνα στις θέσεις του για τη δημιουργία του κόσμου. Ολοκληρώνοντας τη σύντομη επισκόπηση της παρουσίας του Πλάτωνα στη μεσαιωνική ιουδαϊκή φιλοσοφία, χρειάζεται να αναφερθεί και ο Hasdai Crescas (1340–1410/11), ο οποίος ασπάστηκε αρκετές από τις αρχές του ιουδαϊκού νεοπλατωνισμού, όπως αυτές είχαν ήδη αναμειχθεί με την Kabbalah.
Ο σπουδαιότερος αναγεννησιακός Εβραίος φιλόσοφος υπήρξε ο R. Judah Abravanel ή Leone Ebreo (1460–1521), ο οποίος συνεργάστηκε με τους σημαντικότερους φλωρεντινούς πλατωνικούς, ιδίως με τον Giovanni Pico della Mirandola (1463–1494). O Abravanel ήταν κατεξοχήν πλατωνικός φιλόσοφος, με σημαντική επίδραση στην εποχή του. Είχε μάλιστα δώσει διαλογική μορφή σε έργα του, ώστε να θυμίζουν εκείνα του Πλάτωνα. Επηρεασμένος από το γενικότερο πνεύμα του αναγεννησιακού πλατωνισμού υποστήριζε ότι οι βασικότερες θέσεις της πλατωνικής και αριστοτελικής φιλοσοφίας μπορούν να βρεθούν στη Βίβλο. Ιδίως η φιλοσοφία του Πλάτωνα, κατά τον Abravanel, ήταν σχεδόν απόλυτα συναφής με την Torah. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ελληνικό κοινό εμφανίζει η περίπτωση του Moses ben Baruch Almosnino (περ.1515–περ.1580), ο οποίος γεννήθηκε και έζησε στη Θεσσαλονίκη. Ο Almosnino υποστήριζε ότι η προτίμηση πολλών συγχρόνων του προς τον Πλάτωνα οφειλόταν στην αντιπάθειά τους προς το μεσαιωνικό πνεύμα και όχι στην υπεροχή του έναντι του Αριστοτέλη. Παρόμοια δυσπιστία για την πλατωνική φιλοσοφία επέδειξε και ο Elijah Delmedigo (περ.1458–1493), ο οποίος γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Ηράκλειο της Κρήτης, προτού μετοικήσει στην Ιταλία για να συνεχίσει τις σπουδές του γύρω στο 1480. Παρότι συνεργάστηκε στενά με τον Pico della Mirandola, αντιτάχθηκε σφοδρά στην προσπάθεια του τελευταίου να αποκαταστήσει τα πλατωνικά γράμματα. Στις γενικές της γραμμές, η φιλοσοφική παραγωγή του Delmedigo ακολούθησε την πορεία του Maimonides.


Κειμενικές Πηγές
1. Πολλές δυσνόητες παράγραφοι μπορούν να βρεθούν στα κείμενα της Torah και άλλες με τις οποίες οι θέσεις του Πλάτωνα μπορούν να συσχετιστούν ή μέσω αυτών να αποδειχθούν. (Maimonides, Guide of the Perplexed, 2.25)
2. Εάν λοιπόν η δημιουργία εντός του χρόνου αποδεικνυόταν –με τον τρόπο που ο Πλάτων εννοεί τη δημιουργία– όλες οι υπερφίαλες θέσεις που έχουν διατυπώσει για το θέμα οι φιλόσοφοι εναντίον μας θα αποδεικνύονταν ψευδείς. Με τον ίδιο τρόπο, εάν οι φιλόσοφοι αποδείκνυαν την αιωνιότητα όπως την εισηγείται ο Αριστοτέλης, ο Νόμος θα αποδεικνυόταν ψευδής και θα αλλάζαμε γνώμη. Σας έχω ήδη εξηγήσει ότι τα πάντα έχουν σχέση με αυτό το πρόβλημα. Να το ξέρετε. (Maimonides, Guide of the Perplexed, 2.25)

Συγγραφέας: Γεώργιος Στείρης

Βιβλιογραφία
Goodman, L. ed. Neoplatonism and Jewish Thought. New York, 1992.
Leaman, O., Frank, D. eds. The Cambridge Companion to Medieval Jewish Philosophy. Cambridge, 2003.
Maimonides, MPines, S. ed. . The Guide of the Perplexed. Chicago, 1963.
Schweid, E. The Classic Jewish Philosophers, From Saadia through the Renaissance. Leiden, 2008.