Μαρτυρίες από τον Σαγγάριο: Το βίωμα του πολέμου στη Μικρά Ασία

 Δημήτρης Καμούζης Αλέξανδρος Μακρής Χαράλαμπος Μηνασίδης

«Ελληνες στρατιώτες και Μικρασιατική Εκστρατεία. Πτυχές μιας οδυνηρής εμπειρίας»
Εστία, σελ. 458

Η Σμύρνη στις φλόγες. Η προκυμαία της γεμάτη απελπισμένα πλήθη. Αντίσκηνα με εξαθλιωμένους Μικρασιάτες πρόσφυγες στο Θησείο. Ακόμα, οι στενάχωρες αφηγήσεις για την ανταλλαγή πληθυσμών. Κάπου εδώ εξαντλούνται οι συζητήσεις γύρω από τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Φυσικό είναι. Η εικόνα της καιόμενης Σμύρνης ενέχει έναν πολύ βαρύ συμβολισμό, ενώ το 1,5 εκατομμύριο περίπου πρόσφυγες που έφτασε σε μια Ελλάδα 5-6 εκατομμυρίων, αναδιαμόρφωσε τη φυσιογνωμία της χώρας.

Από μια άλλη σκοπιά, έτσι αποκομμένα η προκυμαία της Σμύρνης και τα προσφυγικά παραπήγματα στη συλλογική συνείδηση αποκρύπτουν μια άλλη, τεράστια πτυχή της Μικρασιατικής Καταστροφής, την καθεαυτή πολεμική περιπέτεια.

Ο περισσότερος κόσμος ακούει ονομασίες όπως «Σαγγάριος» ή «άξονας Αφιόν Καραχισάρ-Κιουτάχεια-Εσκί Σεχίρ» δίχως να γνωρίζει τι σημαίνουν. Κι ωστόσο, σύμφωνα με τους υπολογισμούς των ιστορικών, από το 1919 έως και το 1922 υπηρέτησαν περίπου 700.000 Ελληνες στην εκστρατεία. Επτακόσιες χιλιάδες από μια χώρα περίπου πέντε εκατομμυρίων, αντιλαμβάνεται κάποιος πόσο σημάδεψε την ελληνική κοινωνία η πολεμική αυτή εμπειρία. Μονάχα τον Αύγουστο του 1921, ενόψει της προέλασης προς την Αγκυρα, η Ελλάδα παρέταξε περίπου 220.000 κόσμο, με δικά της έξοδα, κάτι που ουδέποτε είχε συμβεί ξανά και δεν συνέβη ποτέ επίσης στη συνέχεια.

Από όλους αυτούς τους ανθρώπους, αρκετοί, έστω με πολλές διακοπές και ανάπαυλες, έβαζαν και έβγαζαν το χακί για το μέτωπο από το 1912. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος είχε διάρκεια έξι μηνών σε ένα περιορισμένο μέτωπο στα βορειοδυτικά σύνορα της χώρας. Οι στρατιώτες της Μικρασιατικής Εκστρατείας υπηρετούσαν επί τουλάχιστον τρία συναπτά έτη, σε ένα μέτωπο που εκτεινόταν έως και τα πεντακόσια χιλιόμετρα, πολύ μακριά από την πατρίδα τους. Κι όμως γνωρίζουμε ελάχιστα για τη δική τους εμπειρία. Τούτο δεν λέγεται για να απαξιωθεί η εμπειρία του «έπους του ’40» αλλά, αντίθετα, για να αναδειχθεί ο σχεδόν εξωπραγματικός χαρακτήρας του πολεμικού βιώματος στη Μικρά Ασία.
Καταγεγραμμένες μαρτυρίες

Πολύ νωρίς το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών συγκέντρωσε με εκπληκτικό σύστημα και μέθοδο εκατοντάδες, αν όχι περισσότερες, καταγεγραμμένες μαρτυρίες των προσφύγων, κάτι που δεν συνέβη ποτέ με τους στρατιώτες (απλούς κληρωτούς αλλά και βαθμοφόρους) που πολέμησαν στη Μικρά Ασία. Στα αρχεία του Πολεμικού Μουσείου του Λονδίνου μπορεί να βρει κάποιος ηχογραφημένες μαρτυρίες Βρετανών στρατιωτών του πολέμου του 1914-18. Στη μικρή, πεινασμένη, αγροτική Ελλάδα του Μεσοπολέμου ή της μετεμφυλιακής περιόδου δεν υπήρχε η πολυτέλεια για τέτοιου τύπου έρευνες και αρχειοθετήσεις. Ετσι κι αλλιώς, ποτέ δεν τα πηγαίναμε καλά με τα αρχεία, και όχι μόνον σε θεσμικό επίπεδο. Παλαιοί συλλέκτες έχουν να λένε ότι έβρισκαν στα σκουπίδια φωτογραφίες, παράσημα, ημερολόγια και καρτ ποστάλ παλαιών πολεμιστών, πεταμένα συχνά από τις οικογένειές τους όταν οι βετεράνοι εγκατέλειπαν τον κόσμο αυτό.Κάτι έμεινε βέβαια: αρκετοί κατέγραψαν τις εμπειρίες τους και αυτές διασώθηκαν από συγγενείς και ιστορικούς και κυκλοφορούν στην αγορά (αν και πολλές είναι εξαντλημένες). Κάποιοι θέλησαν να μιλήσουν. Αλλά η φοβερή πολεμική εμπειρία του 1919-22 ουσιαστικά πέρασε στο περιθώριο. Και όχι μόνον εξαιτίας της ήττας. Το αποτυπώνει εύστοχα το 1958 η ταινία «Ενας ήρωας με παντούφλες». Η σύζυγος του βετεράνου εκείνων των πολέμων αποπειράται να πουλήσει το ξίφος του άνδρα της για να μπορέσει να πληρώσει το ηλεκτρικό. «Το σπαθί μου, ρε γυναίκα;» εξανίσταται ο παλαίμαχος αξιωματικός διά στόματος του έξοχου Βασίλη Λογοθετίδη. «Ποιο σπαθί σου, βρε καημένε;» κάνει η σύζυγος (Νίτσα Τσαγανέα).

Ο λόγος για αυτή τη σχοινοτενή εισαγωγή είναι για να τονιστεί η σπουδαιότητα της συλλογικής έκδοσης «Ελληνες στρατιώτες και Μικρασιατική Εκστρατεία» που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις της Εστίας σε επιμέλεια των Αλέξανδρου Μακρή, Χαράλαμπου Μηνασίδη και Δημήτρη Καμούζη (ο τελευταίος είναι και επιστημονικός υπεύθυνος του τόμου).

Η ανά χείρας έκδοση καλύπτει τεράστια περιοχή της υπόθεσης «Mικρασιατική Eκστρατεία»: από τη βρετανική ματιά πάνω στην παρουσία του ελληνικού στρατού στη Μ. Ασία έως τα μαζικά κρούσματα λιποταξιών, το οικονομικό βάρος των οικογενειών που έχαναν τον άνδρα-προστάτη, τις ελληνικές θηριωδίες κυρίως εις βάρος των γυναικών, τα ημερολόγια των απλών στρατιωτών και τις αθλοπαιδιές τους, την εμπειρία της αιχμαλωσίας και το ζήτημα των αγνοουμένων, τον ρόλο του κομμουνιστικού κινήματος και τη μνήμη των λεγομένων παλαιών πολεμιστών.
Εθνική εμπειρία

Το βιβλίο αποτελεί καρπό της εργασίας δέκα νέων ιστορικών και πολιτικών επιστημόνων οι οποίοι συμμετείχαν σε σχετική διαδικτυακή ημερίδα τον Νοέμβριο του 2021, περιλαμβάνει φωτογραφικό ένθετο και αποπειράται μια όσο το δυνατόν πιο γενική, ευρεία αποτύπωση του τι σήμαινε η ακραία εκείνη εθνική εμπειρία.

Στέκομαι ιδιαίτερα στις λιγότερο «ηρωικές» πτυχές του τόμου: την εκδήλωση του φόβου στα γραπτά των νεαρών ανδρών και της σεξουαλικής βίας, η οποία όσο αποσιωπάται, δεκαετίες τώρα, από όλους εμάς, τόσο οι ίδιοι μιλούν γι’ αυτό με μια αφοπλιστική ειλικρίνεια σε επιστολές και ημερολόγια.

Δεν νομίζω να υπάρχει άλλο βιβλίο όπως αυτό, με τόσο ευρεία εποπτεία του συγκεκριμένου θέματος, όπου οι αφηγήσεις συμπλέουν με αναλύσεις και κρίσεις που συχνά υπερβαίνουν το ιστοριογραφικό πλαίσιο και διεισδύουν στο ανθρωπολογικό και το πολιτισμικό.

Εκατό χρόνια μετά την Καταστροφή, ακόμα ανακαλύπτουμε την Εκστρατεία.Ηλίας Μαγκλίνης