Η αναβίωση των Πασχαλινών Ποντιακών Εθίμων στη Δυτική Μακεδονία σήμερα
Είναι γνωστό ότι η εγκατάσταση των κατοίκων του Πόντου στον ελλαδικό χώρο άρχισε όταν η κατάσταση στον Πόντο έγινε έκρυθμη, έπειτα από τις επιθέσεις που εξαπολύονταν από τους Νεότουρκους εναντίον όλων των θρησκευτικών μειονοτήτων του οθωμανικού κράτους, των Αρμενίων, Ελλήνων και Εβραίων. Ο μεγάλος όγκος όμως των Ποντίων ήρθε και εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα έπειτα από τα τραγικά γεγονότα της Γενοκτονίας, της βίαιης απομάκρυνσης τους από τα εδάφη τους και της ανταλλαγής των πληθυσμών. Οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία και τη Θράκη, ενώ ένα μέρος όσων κατοικούσαν σε αστικές περιοχές του Πόντου κινήθηκε προς την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά.
Οι Πόντιοι χαρακτηρίζονται από τα έντονα στοιχεία παράδοσης και εθίμων που μετέφεραν από την πατρίδα τους. Οι χοροί, η ποντιακή διάλεκτος και κάποια από τα έθιμα διατηρούνται μέχρι και σήμερα. Προκειμένου να μην ενσωματωθούν πλήρως με τον γηγενή πληθυσμό στις περιοχές εγκατάστασης τους, προσπάθησαν για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα να διατηρήσουν τα περισσότερα από τα πολιτιστικά τους στοιχεία αναλλοίωτα, για να μην χάσουν την ταυτότητα τους. Όμως με την πάροδο του χρόνου και δεδομένης της εξέλιξης, της ανάμειξης των πληθυσμών και της αστικοποίησης θα ήταν καλό να δούμε πόσα και ποια ποντιακά έθιμα διατηρούνται ακόμη και σήμερα.
Πλησιάζοντας, λοιπόν, προς τις ημέρες του Πάσχα, θα διερευνήσουμε τα Πασχαλινά ποντιακά έθιμα που αναβιώνουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδος και πιο συγκεκριμένα θα επικεντρωθούμε στη Δυτική Μακεδονία.
Σε ολόκληρη την περιφέρεια της Δυτικής Μακεδονίας, η οποία για να θυμίσουμε αποτελείται από 4 Νομούς (Κοζάνης, Γρεβενών, Καστοριάς, Φλώρινας), εγκαταστάθηκε μεγάλη μερίδα ποντιακού πληθυσμού, δημιουργώντας σε ορισμένες περιοχές αμιγώς ποντιακά χωριά, ενώ σε άλλες περιοχές ενσωματώθηκαν με τους ντόπιους κατοίκους. Πιο συγκεκριμένα, σε ολόκληρη τη Δυτική Μακεδονία τα εξολοκλήρου χαρακτηρισμένα ως ποντιακά χωριά είναι συνολικά 102 στον αριθμό, με τα περισσότερα από αυτά να βρίσκονται στο Νομό Κοζάνης (47) και να ακολουθούν της Φλώρινας (24), των Γρεβενών (19) και της Καστοριάς (12). Με την ενσωμάτωση των Ποντίων στην περιοχή, είναι προφανές ότι πολλά από τα έθιμα δεν διατηρήθηκαν αυτούσια, ενώ σε πολλά από τα χωριά που αναμείχθηκαν με τον γηγενή πληθυσμό τα περισσότερα έθιμα δεν αναβιώνουν καθόλου. Λόγω του γεγονότος ότι τα περισσότερα ποντιακά χωριά βρίσκονται στην Κοζάνη, είναι λογικό τα περισσότερα έθιμα να βρίσκουν εφαρμογή εκεί. Ας δούμε, λοιπόν παρακάτω τα Πασχαλινά Ποντιακά έθιμα που εφαρμόζονται ακόμη και σήμερα.
Η προετοιμασία για το Πάσχα ξεκινάει πολύ νωρίτερα, από την Καθαρά Δευτέρα ή «Σαχτοδευτέρα», όπως συνηθιζόταν να ονομάζεται στον Πόντο. Μια μέρα αυστηρής και γενικής καθαριότητας αλλά και προετοιμασίας ψυχικής και πνευματικής για την περίοδο της Σαρακοστής. Πήρε την ονομασία «Σαχτοδευτέρα», γιατί οι νοικοκυρές συνήθιζαν να βράζουν σε ένα καζάνι νερό με στάχτη για να πλύνουν όλα τα μεταλλικά αντικείμενα, ώστε να είναι τελείως καθαρά από υπολείμματα ζωικών τροφών, που θα μπορούσαν να αναμειχθούν με τα φαγητά της νηστείας κατά το μαγείρεμα. Με την Καθαρά Δευτέρα κάνει την εμφάνισή του και ο Κουκαράς, κάτι σαν τη δική μας «Κυρά Σαρακοστή». Πρόκειται για ένα μεγάλο κρεμμύδι ή πατάτα, πάνω στο οποίο κάρφωναν 7 φτερά, που συμβολίζουν τις εβδομάδες της νηστείας. Το έδεναν με μια κλωστή και το κρεμούσαν στο ταβάνι τα ξημερώματα της Καθαρής Δευτέρας και με το τέλος κάθε εβδομάδας αφαιρούσαν από τον Κουκαρά ένα φτερό. Το Μεγάλο Σάββατο, όταν πια έχει φύγει και το τελευταίο φτερό, ο Κουκαράς ξεκρεμιέται για να επιστρέψει πάλι την επόμενη χρονιά.
Σειρά έχει το βάεμαν, το ποντιακό έθιμο της Κυριακής των Βαΐων. Ήδη από το απόγευμα του Σαββάτου του Λαζάρου, τα μικρά παιδιά με ένα καλαθάκι στα χέρια, ένα ανθισμένο κλαδί και ένα σπάγκο τριγυρνούν στα σπίτια για να τραγουδήσουν το γεγονός της Ανάστασης του Λαζάρου. Οι νοικοκυρές έβαζαν μέσα στο καλάθι τους αυγά, διάφορα γλυκά και λεφτά και στον σπάγκο έδεναν και φορούσαν στο λαιμό τους τα λεγόμενα «κερκέλια», κάτι νηστίσιμα κουλουράκια που λέγεται ότι ήταν το πρώτο φαγητό που έφαγε ο Λάζαρος μετά την Ανάστασή του. Την Κυριακή των Βαΐων, αμέσως μετά την Εκκλησία, με βάγια στο χέρι και ένα μεγαλύτερου μεγέθους (για γούρι) κερκέλι, τριγυρίζουν ξανά στα σπίτια και τραγουδούν: «Βάι-βάι των Βαγιών, σέν' κερκέλ' κι εμέν ωβόν», και στο τέλος συγκεντρώνονταν για να δουν πόσα αυγά μάζεψε ο καθένας. Η χρήση της λέξης βάεμαν είναι μεταφορική και συχνά τη χρησιμοποιούν κοροϊδευτικά, όταν θέλουν να πουν ότι κάποιος κάνει πολλές επισκέψεις.
Όλη η Μεγάλη Εβδομάδα είναι εβδομάδα νηστείας και περισυλλογής. Οι Πόντιοι πηγαίνουν στην Εκκλησία, φτιάχνουν τα τσουρέκια τους και βάφουν τα αυγά τους με κρεμυδόφυλλα την Μεγάλη Πέμπτη και την Μεγάλη Παρασκευή ψάλλουν το «Μοιρολόι Παναγίας». Από το βράδυ της Ανάστασης μέχρι και την Δευτέρα του Πάσχα αρχίζουν τα Λαμπροήμερα. Στρώνουν το γιορτινό τους τραπέζι με παραδοσιακά ποντιακά φαγητά και περιμένουν τους επισκέπτες τους. Εξέχουσα θέση έχουν τα κόκκινα αυγά και οι λαμπροκουλούρες.
Τη Δεύτερη Μέρα του Πάσχα ξεκινούν και οι Αυγομαχίες. Τα πιο γερά βαμμένα αυγά φυλάσσονται για έναν διαγωνισμό μεταξύ πολλών συμμετοχών, όπου το πιο γερό αυγό που θα καταφέρει να κερδίσει όλα τα υπόλοιπα και να μείνει μέχρι το τέλος, κερδίζει. Στα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας που είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο το έθιμο των Αυγομαχιών σήμερα είναι στην Μεσοποταμία Καστοριάς, στο Καπνοχώρι, στον Άγιο Δημήτριο και στα Αλωνάκια Κοζάνης και στην Αγάπη Γρεβενών.
Τέλος, ένα ιδιαίτερο πασχαλινό έθιμο είναι το Ταφικό έθιμο. Λαμβάνει χώρα συνήθως τη δεύτερη μέρα του Πάσχα και σε κάποιες περιοχές την Κυριακή του Θωμά. Είναι στενά συνδεδεμένο με την χριστιανική αντίληψη της Ανάστασης των Νεκρών. Το πιο γνωστό Ταφικό Έθιμο στην περιοχή είναι αυτό που συμβαίνει στο Πρωτοχώρι Κοζάνης, όπου οι Έλληνες του Πόντου, πιστοί στην μακραίωνη παράδοση τους, διατηρούν ατόφιο το έθιμο τιμώντας τους νεκρούς τους. Έτσι, τη Δεύτερη Μέρα του Πάσχα, μετά τη Θεία Λειτουργία συγκεντρώνονται στα μνήματα για να μεταφέρουν το μήνυμα της Ανάστασης στους δικούς τους νεκρούς. Οι γυναίκες φέρνουν φαγητά, γλυκά και διάφορα ποντιακά εδέσματα και μόλις ο Ιερέας ρίξει Τρισάγιο για τις ψυχές των νεκρών, μοιράζουν το φαγητό γευματίζοντας εκεί και εύχονται όλοι σε όλους «Σχωρεμένος να εν’». Οι φίλοι και οι συγγενείς μιλούν ο καθένας για τον δικό του νεκρό, φέρνοντας στο μυαλό τους όσα πέρασαν μαζί του και είναι σαν ο ίδιος να βρίσκεται ανάμεσα τους.
Όπως διαπιστώνουμε λοιπόν, τα έντονα στοιχεία παράδοσης και εθίμων που μετέφεραν από την πατρίδα τους οι Πόντιοι, μας προδίδουν πέρα από τον γλωσσολογικό τους πλούτο και τα ήθη και έθιμά τους. Είναι εμφανές, με την παράθεση ορισμένων μόνο από τα έθιμα που διατηρούνται ακόμη, ότι και στη Δυτική Μακεδονία είναι έντονη η προσπάθεια των Ποντίων να διατηρήσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά, γεγονός που αξίζει να τους το αναγνωρίσουμε. Μελετώντας κανείς πέρα από τα Πασχαλινά Έθιμα που παραθέσαμε και τα υπόλοιπα είδη εθίμων, μπορεί να διαπιστώσει ότι η Δυτική Μακεδονία, και κυρίως η Κοζάνη, έχει πλούσιο υλικό ποντιακών εθίμων να διαδώσει στις μεταγενέστερες γενιές και η νέα γενιά των Ποντίων αλλά και των ντόπιων συμβάλλουν σ’ αυτό με την ενεργή συμμετοχή τους στην αναβίωση αυτών των εθίμων.
(*Πηγή πληροφοριών η Εγκυκλοπαίδεια Ποντιακού Ελληνισμού)
Γράφει η Μαριλένα Γιαννάκου
Οι Πόντιοι χαρακτηρίζονται από τα έντονα στοιχεία παράδοσης και εθίμων που μετέφεραν από την πατρίδα τους. Οι χοροί, η ποντιακή διάλεκτος και κάποια από τα έθιμα διατηρούνται μέχρι και σήμερα. Προκειμένου να μην ενσωματωθούν πλήρως με τον γηγενή πληθυσμό στις περιοχές εγκατάστασης τους, προσπάθησαν για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα να διατηρήσουν τα περισσότερα από τα πολιτιστικά τους στοιχεία αναλλοίωτα, για να μην χάσουν την ταυτότητα τους. Όμως με την πάροδο του χρόνου και δεδομένης της εξέλιξης, της ανάμειξης των πληθυσμών και της αστικοποίησης θα ήταν καλό να δούμε πόσα και ποια ποντιακά έθιμα διατηρούνται ακόμη και σήμερα.
Πλησιάζοντας, λοιπόν, προς τις ημέρες του Πάσχα, θα διερευνήσουμε τα Πασχαλινά ποντιακά έθιμα που αναβιώνουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδος και πιο συγκεκριμένα θα επικεντρωθούμε στη Δυτική Μακεδονία.
Σε ολόκληρη την περιφέρεια της Δυτικής Μακεδονίας, η οποία για να θυμίσουμε αποτελείται από 4 Νομούς (Κοζάνης, Γρεβενών, Καστοριάς, Φλώρινας), εγκαταστάθηκε μεγάλη μερίδα ποντιακού πληθυσμού, δημιουργώντας σε ορισμένες περιοχές αμιγώς ποντιακά χωριά, ενώ σε άλλες περιοχές ενσωματώθηκαν με τους ντόπιους κατοίκους. Πιο συγκεκριμένα, σε ολόκληρη τη Δυτική Μακεδονία τα εξολοκλήρου χαρακτηρισμένα ως ποντιακά χωριά είναι συνολικά 102 στον αριθμό, με τα περισσότερα από αυτά να βρίσκονται στο Νομό Κοζάνης (47) και να ακολουθούν της Φλώρινας (24), των Γρεβενών (19) και της Καστοριάς (12). Με την ενσωμάτωση των Ποντίων στην περιοχή, είναι προφανές ότι πολλά από τα έθιμα δεν διατηρήθηκαν αυτούσια, ενώ σε πολλά από τα χωριά που αναμείχθηκαν με τον γηγενή πληθυσμό τα περισσότερα έθιμα δεν αναβιώνουν καθόλου. Λόγω του γεγονότος ότι τα περισσότερα ποντιακά χωριά βρίσκονται στην Κοζάνη, είναι λογικό τα περισσότερα έθιμα να βρίσκουν εφαρμογή εκεί. Ας δούμε, λοιπόν παρακάτω τα Πασχαλινά Ποντιακά έθιμα που εφαρμόζονται ακόμη και σήμερα.
Η προετοιμασία για το Πάσχα ξεκινάει πολύ νωρίτερα, από την Καθαρά Δευτέρα ή «Σαχτοδευτέρα», όπως συνηθιζόταν να ονομάζεται στον Πόντο. Μια μέρα αυστηρής και γενικής καθαριότητας αλλά και προετοιμασίας ψυχικής και πνευματικής για την περίοδο της Σαρακοστής. Πήρε την ονομασία «Σαχτοδευτέρα», γιατί οι νοικοκυρές συνήθιζαν να βράζουν σε ένα καζάνι νερό με στάχτη για να πλύνουν όλα τα μεταλλικά αντικείμενα, ώστε να είναι τελείως καθαρά από υπολείμματα ζωικών τροφών, που θα μπορούσαν να αναμειχθούν με τα φαγητά της νηστείας κατά το μαγείρεμα. Με την Καθαρά Δευτέρα κάνει την εμφάνισή του και ο Κουκαράς, κάτι σαν τη δική μας «Κυρά Σαρακοστή». Πρόκειται για ένα μεγάλο κρεμμύδι ή πατάτα, πάνω στο οποίο κάρφωναν 7 φτερά, που συμβολίζουν τις εβδομάδες της νηστείας. Το έδεναν με μια κλωστή και το κρεμούσαν στο ταβάνι τα ξημερώματα της Καθαρής Δευτέρας και με το τέλος κάθε εβδομάδας αφαιρούσαν από τον Κουκαρά ένα φτερό. Το Μεγάλο Σάββατο, όταν πια έχει φύγει και το τελευταίο φτερό, ο Κουκαράς ξεκρεμιέται για να επιστρέψει πάλι την επόμενη χρονιά.
Σειρά έχει το βάεμαν, το ποντιακό έθιμο της Κυριακής των Βαΐων. Ήδη από το απόγευμα του Σαββάτου του Λαζάρου, τα μικρά παιδιά με ένα καλαθάκι στα χέρια, ένα ανθισμένο κλαδί και ένα σπάγκο τριγυρνούν στα σπίτια για να τραγουδήσουν το γεγονός της Ανάστασης του Λαζάρου. Οι νοικοκυρές έβαζαν μέσα στο καλάθι τους αυγά, διάφορα γλυκά και λεφτά και στον σπάγκο έδεναν και φορούσαν στο λαιμό τους τα λεγόμενα «κερκέλια», κάτι νηστίσιμα κουλουράκια που λέγεται ότι ήταν το πρώτο φαγητό που έφαγε ο Λάζαρος μετά την Ανάστασή του. Την Κυριακή των Βαΐων, αμέσως μετά την Εκκλησία, με βάγια στο χέρι και ένα μεγαλύτερου μεγέθους (για γούρι) κερκέλι, τριγυρίζουν ξανά στα σπίτια και τραγουδούν: «Βάι-βάι των Βαγιών, σέν' κερκέλ' κι εμέν ωβόν», και στο τέλος συγκεντρώνονταν για να δουν πόσα αυγά μάζεψε ο καθένας. Η χρήση της λέξης βάεμαν είναι μεταφορική και συχνά τη χρησιμοποιούν κοροϊδευτικά, όταν θέλουν να πουν ότι κάποιος κάνει πολλές επισκέψεις.
Όλη η Μεγάλη Εβδομάδα είναι εβδομάδα νηστείας και περισυλλογής. Οι Πόντιοι πηγαίνουν στην Εκκλησία, φτιάχνουν τα τσουρέκια τους και βάφουν τα αυγά τους με κρεμυδόφυλλα την Μεγάλη Πέμπτη και την Μεγάλη Παρασκευή ψάλλουν το «Μοιρολόι Παναγίας». Από το βράδυ της Ανάστασης μέχρι και την Δευτέρα του Πάσχα αρχίζουν τα Λαμπροήμερα. Στρώνουν το γιορτινό τους τραπέζι με παραδοσιακά ποντιακά φαγητά και περιμένουν τους επισκέπτες τους. Εξέχουσα θέση έχουν τα κόκκινα αυγά και οι λαμπροκουλούρες.
Τη Δεύτερη Μέρα του Πάσχα ξεκινούν και οι Αυγομαχίες. Τα πιο γερά βαμμένα αυγά φυλάσσονται για έναν διαγωνισμό μεταξύ πολλών συμμετοχών, όπου το πιο γερό αυγό που θα καταφέρει να κερδίσει όλα τα υπόλοιπα και να μείνει μέχρι το τέλος, κερδίζει. Στα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας που είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο το έθιμο των Αυγομαχιών σήμερα είναι στην Μεσοποταμία Καστοριάς, στο Καπνοχώρι, στον Άγιο Δημήτριο και στα Αλωνάκια Κοζάνης και στην Αγάπη Γρεβενών.
Τέλος, ένα ιδιαίτερο πασχαλινό έθιμο είναι το Ταφικό έθιμο. Λαμβάνει χώρα συνήθως τη δεύτερη μέρα του Πάσχα και σε κάποιες περιοχές την Κυριακή του Θωμά. Είναι στενά συνδεδεμένο με την χριστιανική αντίληψη της Ανάστασης των Νεκρών. Το πιο γνωστό Ταφικό Έθιμο στην περιοχή είναι αυτό που συμβαίνει στο Πρωτοχώρι Κοζάνης, όπου οι Έλληνες του Πόντου, πιστοί στην μακραίωνη παράδοση τους, διατηρούν ατόφιο το έθιμο τιμώντας τους νεκρούς τους. Έτσι, τη Δεύτερη Μέρα του Πάσχα, μετά τη Θεία Λειτουργία συγκεντρώνονται στα μνήματα για να μεταφέρουν το μήνυμα της Ανάστασης στους δικούς τους νεκρούς. Οι γυναίκες φέρνουν φαγητά, γλυκά και διάφορα ποντιακά εδέσματα και μόλις ο Ιερέας ρίξει Τρισάγιο για τις ψυχές των νεκρών, μοιράζουν το φαγητό γευματίζοντας εκεί και εύχονται όλοι σε όλους «Σχωρεμένος να εν’». Οι φίλοι και οι συγγενείς μιλούν ο καθένας για τον δικό του νεκρό, φέρνοντας στο μυαλό τους όσα πέρασαν μαζί του και είναι σαν ο ίδιος να βρίσκεται ανάμεσα τους.
Όπως διαπιστώνουμε λοιπόν, τα έντονα στοιχεία παράδοσης και εθίμων που μετέφεραν από την πατρίδα τους οι Πόντιοι, μας προδίδουν πέρα από τον γλωσσολογικό τους πλούτο και τα ήθη και έθιμά τους. Είναι εμφανές, με την παράθεση ορισμένων μόνο από τα έθιμα που διατηρούνται ακόμη, ότι και στη Δυτική Μακεδονία είναι έντονη η προσπάθεια των Ποντίων να διατηρήσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά, γεγονός που αξίζει να τους το αναγνωρίσουμε. Μελετώντας κανείς πέρα από τα Πασχαλινά Έθιμα που παραθέσαμε και τα υπόλοιπα είδη εθίμων, μπορεί να διαπιστώσει ότι η Δυτική Μακεδονία, και κυρίως η Κοζάνη, έχει πλούσιο υλικό ποντιακών εθίμων να διαδώσει στις μεταγενέστερες γενιές και η νέα γενιά των Ποντίων αλλά και των ντόπιων συμβάλλουν σ’ αυτό με την ενεργή συμμετοχή τους στην αναβίωση αυτών των εθίμων.
(*Πηγή πληροφοριών η Εγκυκλοπαίδεια Ποντιακού Ελληνισμού)
Γράφει η Μαριλένα Γιαννάκου
Κατηγορίες:
Σχόλια