Το ιδανικό του Σόλωνα, που έζησε από το 639 μέχρι το 559, δηλαδή 80 χρόνια, ήταν η ευνομία. Όπως όλοι οι καλοπροαίρετοι ιδεαλιστές, έτσι και ο Σόλωνας πίστευε πως αρκεί να υπάρξουν καλοί και δίκαιοι νόμοι για να πάει, αν όχι καλά, τουλάχιστον καλύτερα ο κόσμος. (Όλα τα επίθετα είναι προτιμότερο να χρησιμοποιούνται στο συγκριτικό βαθμό: Δεν υπάρχει καλό καθαυτό, υπάρχει όμως καλύτερο, που σημαίνει καλύτερο σε σύγκριση με κάτι άλλο που είναι λιγότερο καλό. Η διαλεκτική αρχίζει με την κατανόηση της σημασίας του συγκριτικού βαθμού των επιθέτων).
Ωστόσο, είναι φανερό πως δεν αρκεί να υπάρχουν καλοί νόμοι, όταν δεν ισχύουν εξίσου για όλους. Αυτό το ιδανικό, της ισότητας όλων απέναντι στους νόμους, ο Σόλων δεν το γνωρίζει και τόσο καλά. Εντούτοις, η έννοια της ισονομίας (της ισότητας απέναντι στο νόμο) θα προκόψει από την ευνομία: Η ισότητα όλων απέναντι σε κακούς νόμους δεν έχει νόημα. Με τους διαδόχους, τρόπον τινά, του Σόλωνα, τον Πεισίστρατο, τον Κλεισθένη και τον Θεμιστοκλή, η ιδέα της ισονομίας θα εδραιώνεται ολοένα και περισσότερο, και διά της ισονομίας που αρχίζει με τη σολώνεια ευνομία, οι Αθηναίοι θα καταλήξουν στη δημοκρατία.
Βέβαια, η ισονομία δεν παρέχει στέρεα βάση για μια δημοκρατία διάρκειας. Διότι η έννοια της ισονομίας εμπεριέχει γερή δόση ιδεαλισμού: Η ισότητα απέναντι στους νόμους είναι κάτι το αφηρημένο, που είναι δύσκολο να παράγει συγκεκριμένα αποτελέσματα, αν δεν υπάρξουν θεσμοί που να κάνουν τους νόμους όντως σεβαστούς από όλους. Αλλά και οι θεσμοί είναι κάτι το αφηρημένο: Αλλάζουν όταν αλλάζουν οι πραγματικές, υλικές συνθήκες μιας κοινωνίας και συμπαρασύρουν στην αλλαγή και τους νόμους που πρέπει να αλλάξουν. Και άλλαξε και ξανάλλαξε τους νόμους για να τους προσαρμόσεις στις αλλαγμένες συνθήκες, τους κάνεις τελικά φυσαρμόνικα, που παίζει στο σκοπό που σφυράν οι συνθήκες.
Μ’ άλλα λόγια, δεν είναι οι νόμοι που αλλάζουν τον κόσμο, είναι ο αλλαγμένος κόσμος που αλλάζει τους νόμους. Παρά ταύτα, ο νομικισμός, δηλαδή η ιδεαλιστική πίστη στη αξία και τη σημασία του νόμου, πιστεύει ακράδαντα πως ο κόσμος δεν πάει καλά διότι οι νόμοι δεν είναι καλοί, ή διότι δεν εφαρμόζονται καλά. Παρά τις τιτάνιες προσπάθειες της σπουδαίας νομικής επιστήμης, οι καλοί νόμοι συνεχίζουν να υπάρχουν μέσα σ’ έναν κακό κόσμο, που μόλις και μετά βίας τον φέρνουν σε λογαριασμό διά του καταναγκασμού και της ποινής.
Στην ταξική κοινωνία η πραγματική ισονομία είναι απολύτως αδύνατη. Πάντα κάποιοι, οι οικονομικά ισχυρότεροι, θα ευνοούνται περισσότερο από τους νόμους, και πάντα κάποιοι άλλοι, οι οικονομικά ασθενέστεροι, θα ευνοούνται λιγότερο, ή και καθόλου, από τους ίδιους ακριβώς «δίκαιους» νόμους. Η δικαιοσύνη δεν είναι πρόβλημα νομικό, είναι πρόβλημα οικονομικό, όπως θα δείξει ο Μαρξ.
Πάρα ταύτα, η σχετική αυτονομία του εποικοδομήματος από την οικονομική βάση μπορεί όντως να οδηγήσει σε μια πρόσκαιρη ισονομία. Και η πιο μακρόχρονη, πλήρης αλλά πρόσκαιρη ισονομία που εμφανίστηκε ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία, είναι αυτή που πέτυχαν οι Αθηναίοι στα πενήντα μόνο χρόνια της ακμής της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. (Δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως τα θαύματα δεν είναι για να διαρκούν. Αν διαρκούσαν δεν θα ήταν θαύματα). Όμως, σ’ αυτά τα πενήντα χρόνια της ακμής της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, η ισονομία είναι μια συγκλονιστική πραγματικότητα, που δεν πρέπει να τολμήσουμε να την επαναλάβουμε, διότι εμφανίστηκε κάτω από εντελώς ειδικές και συγκεκριμένες συνθήκες, που δεν αναπαράγονται.
Οι νόμοι μπορούν να αναπαραχθούν, όχι όμως και οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που τους δημιούργησαν. Οι νόμοι δεν λειτουργούν αυτονομημένοι από τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, αφού είναι δημιουργήματα αυτών των συνθηκών. Η πίστη στην αυτόνομη αξία των νόμων είναι καθαρός ιδεαλισμός, κατάλληλος μόνο για αφελείς δικαστές που δύσκολα υποπτεύονται πως είναι κι αυτοί υπηρέτες της άρχουσας τάξης.
Ας δούμε, λοιπόν, ποιες ήταν οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες στην Αθήνα, στην εποχή του Σόλωνα, που τον οδήγησαν να φτιάξει αυτούς τους συγκεκριμένους νόμους και όχι άλλους, που ενδεχομένως θα έφτιαχνε ένας άλλος, σε άλλη εποχή και για άλλο λαό, που θα ζούσε κάτω από άλλες συνθήκες και συνεπώς θα είχε άλλες προοπτικές.
Όμως πριν φτάσουμε στην ισονομία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ας δούμε πρώτα την ευνομία, που είναι μια έννοια που εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού, χάρη στην ιδιοφυΐα του Σόλωνα. (Ο ρόλος της προσωπικότητας στην Ιστορία είναι τεράστιος, αλλά καμιά προσωπικότητα δεν μπορεί να παίξει το ρόλο της έξω από τη συγκεκριμένη εποχή και τις ειδικές συνθήκες που την ανέδειξαν. Ο Περικλής δεν ήταν… Βενιζέλος και ο Βενιζέλος δεν ήταν Περικλής. Και μη μου πείτε: Ναι, αλλά αν ο Βενιζέλος ζούσε στη εποχή του Περικλή… γιατί θα σας απαντήσω: Ναι, αλλά αν η γιαγιά μου είχε καρούλια…)
Λοιπόν, μέχρι τον 8ο αλλά και μεγάλο μέρος του 7ου αιώνα, η Ιστορία των Αθηνών δεν είναι η Ιστορία μιας πόλης-κράτους, αλλά η Ιστορία των αριστοκρατικών γενών: των Αλκμαιωνιδών, των Μεδοντιδών, των Ετεοβουτάδων, των Λυκομιδών, των Φαλαϊδών και άλλων.
Οι τυπικά ελληνικές καταλήξεις σε -ίδης και -άδης των επιθέτων σημαίνουν «γιος του…» και συνεπώς δηλώνουν το γένος στο οποίο ανήκει κανείς. Όπως το αρχαίο Αλκμαιωνίδης σημαίνει «ο ανήκων στο γένος των Αλκμαιωνιδών», έτσι και το νέο Μιχαηλίδης π.χ. σημαίνει «ο ανήκων στο γένος των Μιχαηλίδη-δων», δηλαδή αυτών που είχαν κοινό πρόγονο κάποιον Μιχαήλ ή Γαβριήλ ή Ραφαήλ ή όποιο άλλο λιγότερο βιβλικό πρόσωπο.
Σημειώνουμε, με την ευκαιρία, πως η κατάληξη -ηλ είναι τυπικότατα εβραϊκή, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως όταν πριν από την ελληνική κατάληξη -ίδης υπάρχει η εβραϊκή κατάληξη -ηλ, το περί ου ο λόγος πρόσωπο είναι… εβραϊκής καταγωγής. Το χριστιανικό εορτολόγιο είναι γεμάτο από εβραϊκά ονόματα και αν η Μιριάμ (όχι Μαριάμ, που είναι και αυτό ελληνικό), που στα εβραϊκά σημαίνει δάκρυ, έγινε επί το ελληνικότερο Μαρία, δεν παύει να είναι η παλιά Μιριάμ ντυμένη… ελληνικά. Αυτά για όσους ηλίθιους λένε πως λέω αυτά που λέω διότι, όπως… μαρτυράει το όνομα μου, είμαι… Εβραίος, και μάλιστα σιωνιστής! Η ελληνική εκδοχή της μωρίας παραμένει συνυφασμένη με την ελληνική εκδοχή της αμάθειας. Και το μείγμα μωρίας και αμάθειας είναι άκρως εκρηκτικό και συνεπώς επικίνδυνο.
Οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους διαμεσολαβούνται από τη σχέση του κάθε ανθρώπου, ή μιας ομάδας ανθρώπων, με τα πράγματα. Και είναι αλλοτριωμένες ακριβώς γι’ αυτό: Ανάμεσα στους ανθρώπους παρεμβαίνουν πράγματα, που εμποδίζουν την απευθείας επαφή ανθρώπου με άνθρωπο και αποξενώνουν (κάνουν αλλότριο, ξένον, άλλον) τον άνθρωπο για τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτό και μόνο είναι το ουσιαστικά καινούριο που έφερε ο μαρξισμός στη μελέτη των ανθρώπινων σχέσεων.
Μέχρι τον Μαρξ κανείς δεν είχε υποπτευθεί ότι οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους διαμεσολαβούνται από τα πράγματα. Συνεπώς, πρέπει να γίνει μια δουλειά πάνω στα πράγματα, ώστε να μην καταστρέφονται οι ανθρώπινες σχέσεις από την επιθυμία κατοχής των πραγμάτων, που λέγεται «ιδιοκτητικό συναίσθημα» (ή ένστικτο, κατά μια άποψη λιγότερο ορθή επιστημονικά). Φυσικά, η κατοχή γης ήταν και παραμένει η βασική επιθυμία κάθε ανθρώπου με έντονο ιδιοκτητικό συναίσθημα. Και η γη είναι το κατ’ εξοχήν «πράγμα», γιατί δεν μετακινείται και η επιφάνειά της ούτε μεγαλώνει ούτε μικραίνει. Είναι μια «σταθερή αξία».
Στην προσολώνεια Αθήνα, ολόκληρη η γη ανήκε στα αριστοκρατικά γένη. Οι μικροκτηματιές χωριάτες, και κυρίως οι θήτες, δηλαδή οι ακτή μονές χωρικοί και οι εργάτες, όπως θα λέγαμε σήμερα, μπορούσαν να νοικιάσουν χωράφια από τους κτηματίες και να τα καλλιεργήσουν, δίνοντάς τους όμως το ένα έκτο της ετήσιας παραγωγής. Τούτοι οι ενοικιαστές γης λέγονταν εκτήμοροι. Όπως ήταν φυσικό, το να κάθεσαι και να εισπράττεις άκοπα το ένα έκτο της σοδειάς είναι μια τόσο φανερή αδικία, που μπορεί να οδηγήσει σε αιματηρές κοινωνικές ταραχές.
Ο Σόλων το κατάλαβε αυτό. Και για να γλιτώσει τους αριστοκράτες, στους οποίους ανήκε, από τα χειρότερα, τους έπεισε πως πρέπει να μην υπάρχουν εκτήμοροι και συνεπώς, όσα κτήματα δεν μπορούσαν να τα καλλιεργήσουν οι ίδιοι οι αριστοκράτες με τους δούλους τους, έπρεπε να δίνονται στους ακτήμονες. Είναι η πρώτη γνωστή στην Ιστορία «αγροτική μεταρρύθμιση» και η πρώτη μεγάλη απόφαση (θα ακολουθήσουν κι άλλες, όπως θα δούμε) του «πρώτου πολιτικού της ευρωπαϊκής Ιστορίας», όπως χαρακτήρισαν τον Σόλωνα.
Αλλά ο Σόλων δεν ενεργεί από μεγαλοθυμία. Ενεργεί από σύνεση. Βλέπει πως η κοινωνική αναταραχή έχει φτάσει στα όρια της εξέγερσης και προσπαθεί να την προλάβει. Όμως, την κοινωνική αναταραχή δεν την προετοίμαζαν τόσο οι ακτήμονες θήτες και οι φτωχοί μικροκτηματίες, που έτσι κι αλλιώς τα βόλευαν και δεν ήταν άλλωστε δούλοι, αλλά οι ίδιοι οι δούλοι. Όμως οι δούλοι δεν ήταν ούτε εχθροί, ούτε ξένοι. Ήταν οι πρώην ελεύθεροι Αθηναίοι, που γίνονταν δούλοι του κτηματία, όταν δεν μπορούσαν να ξεπληρώσουν τα προς αυτόν χρέη τους. Τούτο το τρομερό γεγονός η αστική ιστοριογραφία το περνάει στα γρήγορα. Προφανώς οι αστοί ιστορικοί ντρέπονται να πουν πως Έλληνες ήταν και οι δούλοι και πως στην κατάσταση της δουλείας μπορούσε να περιπέσει ο οποιοσδήποτε ακτήμονας.
Η ζωή του Σόλωνα, λοιπόν, συμπίπτει με μια περίοδο κρίσης, που προκαλείται από το γεγονός πως ενώ γύρω στα 600 π.Χ. το εμπόριο βρίσκεται σε ακμή, η οικονομία της Αττικής δεν είναι εμπορική, αλλά παραμένει αγροτική. Την οικονομική ζωή την ελέγχουν ακόμα οι γαιοκτήμονες (που προκαλούν μύρια προβλήματα με τους τσακωμούς τους με τους θήτες) και όχι οι έμποροι, όπως ήδη γινόταν στις άλλες ελληνικές πόλεις, και κυρίως στην Κόρινθο, όπου πολιτειακό καθεστώς ήταν η εμπορική τυραννίδα και όχι η αγροτική αριστοκρατία.
Μια προσπάθεια που έγινε να εγκαθιδρυθεί και στην Αθήνα η προοδευτικότερη της αριστοκρατίας τυραννίδα, το 636 ή το 632 με τον ολυμπιονίκη Κύλωνα, αποτυγχάνει παταγωδώς και ο ένδοξος Κύλων δολοφονείται. Το «Κυλώνειο άγος», τουτέστιν την ντροπή για το φόνο του Κύλωνα, οι Αθηναίοι θα το εφεύρουν πολύ αργότερα, όταν γίνουν δημοκράτες. Προς το παρόν, οι αριστοκράτες πανηγυρίζουν για την παράταση ζωής που πήρε το ετοιμόρροπο κοινωνικό καθεστώς τους.
Όμως ο Σόλων, που είναι ένας από τους βασικούς υπεύθυνους που δεν εμφανίστηκε έγκαιρα και στην Αθήνα η τυραννίδα, το μόνο που κατάφερε τελικά με τις περίφημες μεταρρυθμίσεις του ήταν να επιβραδύνει την αναπόφευκτη εμφάνισή της. Καμιά προσωπικότητα δεν είναι δυνατό να ανακόψει τη φορά κίνησης της Ιστορίας. Το μόνο που μπορεί η προσωπικότητα είναι να λειτουργήσει άλλοτε σαν επιταχυντής του ιστορικού γίγνεσθαι και άλλοτε σαν επιβραδυντής. Ο Σόλων λειτούργησε σαν επιβραδυντής, όσο αφορά την εμφάνιση της τυραννίδας (του Πεισίστρατου), αλλά ταυτόχρονα και σαν επιταχυντής, όσον αφορά την εμφάνιση της δημοκρατίας, που δεν θα εμφανιστεί πουθενά αλλού στην Ελλάδα, πλην της Αττικής. Γιατί όπως θα δούμε, στην Αθηναϊκή Δημοκρατία ανήκε ολόκληρη η Αττική.
Μ’ άλλα λόγια, οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, που είχαν ως σκοπό να σωφρονίσουν την αριστοκρατία και να την κάνουν διαλλακτικότερη προκειμένου να μην τα χάσει όλα, είχαν δύο συνέπειες: Η αριστοκρατία να τα χάσει όλα με τη δημοκρατία που θα έρθει και η δημοκρατία να προκόψει μέσα από τις προσπάθειες που κάνουν οι αριστοκράτες να περισωθούν διά της σολώνειας μεταρρύθμισης.
Ο αρχαίος τούτος μύθος δηλώνει: Αριστοκράτες, ιδιοκτήτες, κάτοχοι των μέσων παραγωγής απανταχού της Γης, προσοχή στις μεταρρυθμίσεις. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει αν μια μεταρρύθμιση θα παραμείνει απλώς μεταρρύθμιση ή αν θα οδηγήσει σε κάτι πέραν της μεταρρυθμιστικής προθέσεως του μεταρρυθμιστή, όπως συνέβη με το Σόλωνα. Όσο ο Αίολος κρατάει τους αέρηδες της ιστορίας καλά κλεισμένους στους ασκούς του, έχει καλώς γι’ αυτούς που προστατεύει ο Αίολος. Όμως, αν ανοίξουν οι ασκοί του Αιόλου, άντε να μαζέψεις τον άνεμο! Και, βέβαια, δεν μπορείς να υποχρεώσεις ένα θεό, έστω και δευτερεύοντα, να παίζει συνεχώς ρόλο τάπας στους ασκούς. Αργά ή γρήγορα, έστω και από αφηρημάδα, ο θεός θα τραβήξει το πώμα και θα γίνει χαμός, κατά το δη λεγόμενον.
Τα παραπάνω σημαίνουν πως ο Σόλων μπορεί να είναι όντως ο «πατέρας της Αθηναϊκής Δημοκρατίας», όμως είναι ένας «κατά λάθος πατέρας», σαν εκείνους που ξεχνούν να πάρουν τις αναγκαίες προφυλάξεις και βρίσκονται μ’ ένα παιδί, σε εννιά μήνες μετά τις ηδονικές χαρές. Όπως και να ’ναι πάντως, το παιδί, άπαξ και έρθει στη ζωή, είναι κάτι πάρα πολύ σημαντικό, έστω και αν ήρθε κατά λάθος. Άλλωστε και ο κατά λάθος μπαμπάς δεν παύει να είναι ένας μπαμπάς, όπως και οι άλλοι. Λοιπόν, το παιδί του αριστοκράτη Σόλωνα, που δεν πρόλαβε να το δει ο καημένος, παρόλο που πέθανε σε βαθύ γήρας, το ονόμασαν Δημοκρατία.
Με μαρξιστική λογική σκεπτόμενοι, ο Σόλων δεν έκανε καμιά γκάφα, όπως ενδεχομένως να τον κατηγόρησαν αργότερα οι εκπεσμένοι αριστοκράτες. Οι νόμοι του είναι όντως σοφοί και όντως υπερασπίζονταν με διαλλακτικότητα και σύνεση τα συμφέροντα της αριστοκρατίας. Αλλά όχι και της άγνωστης προς το παρόν δημοκρατίας.
Όπως και να ’ναι, στην περίπτωση του Σόλωνα, έχουμε μια σπάνια ευκαιρία να μελετήσουμε το ρόλο της προσωπικότητας στην Ιστορία: Χωρίς τους νόμους του, που δεν αποσκοπούσαν στη δημοκρατία, δημοκρατία δεν θα υπήρχε στην Αθήνα, όπως δεν υπήρξε πουθενά αλλού εκτός της Αθήνας. Όμως και τους νόμους του Σόλωνα και τη δημοκρατία, τα δημιούργησαν οι ειδικές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες της Αθήνας κι όχι η ιδιοφυΐα ενός όντως μεγάλου άντρα, τον οποίο η δημοκρατία συνεχίζει να τιμά και να σέβεται.
***
Βασίλης Ραφαηλίδης – Νεοελληνική ιστορία της αρχαίας Ελλάδας.
.
Πηγή:
Αντικλείδι
